როსტომ რაზმაძე – ნაპოლეონის ქართველი პირადი მცველის შთამბეჭდავი ისტორია

მამლუქი რუსტამი, რომელიც კაიროში ჩასულ იმპერატორს მამლუქმა ბეგებმა აჩუქეს, ნაპოლეონის პირადი მცველი და წლების მანძილზე მისი სასახლის კოლორიტი იყო. მის შესახებ ინფორმაცია ქართულ საზოგადოებას მე-19 საუკუნეშივე ჰქონდა, მამლუქთა შორის ხომ ბევრი ქართველი იყო, შესაბამისად, რუსტამსაც ქართველად მიიჩნევდნენ, თუმცა კი, მათი ვარაუდი საფუძველს მოკლებული არ იყო – რუსტამ რაზა თბილისში დაბადებული სომხური წარმომავლობის მამლუქია, რომელიც 13 წლის ასაკში მონებით მოვაჭრეთა მსხვერპლი გახდა. ზოგიერთი ქართველი მკვლევარის ვერსიით, მისი სახელი როსტომ რაზმაძე იყო, თუმცა ამის დამადასტურებელ მასალას ვერ უთითებდნენ. 1960-იან წლებში გაზეთ “სოფლის ცხოვრებაში” გამოქვეყნდა თბილისელი ლიტერატორის – მიხეილ ვადბოლსკის სტატია “რუსტამ მამლუქის თავგადასავალი”, რომელშიც ავტორმა რუსტამის მემუარებიდან რამდენიმე ნაწყვეტი მოიყვანა. რუსტამის მემუარების კითხვისას ცხადი ხდება, რომ იგი თბილისელი სომეხი ვაჭრის ოჯახში იყო დაბადებული და თავის სომხურ წარმომავლობას არაერთხელ აღნიშნავს კიდეც თავის ნაწერში. ფრანგი და სომეხი მკვლევრების ნაშრომები კიდევ უფრო ცხადს ხდის, რომ რუსტამი სომხური წარმოშობის იყო. ქართველ მკვლევრებს შორის რუსტამის წამომავლობასთან დაკავშირებული გაუგებრობა ალბათ იმით იყო გამოწვეული, რომ მისი თანამედროვეები თბილისში დაბადებულ მამლუქს ხშირად “ქართველად” მოიხსენიებდნენ, მაგრამ ამით ისინი ეროვნულ წარმომავლობას კი არ მიუთითებდნენ, არამედ პიროვნების დაბადების ადგილს აღნიშნავდნენ.

რუსტამის მემუარები პირველად საფრანგეთში, ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში გამოიცა. რუსტამის გარდაცვალების შემდეგ მისმა სიძემ მემუარების ხელნაწერი გადასცა ფერმწერ პიერ ბოფოს, რომელმაც, თავის მხრივ, იგი ცნობილ მკვლევარს – პოლ კოტენს მიაწოდა. კოტენმა ხელნაწერი თავდაპირველად 1888 წელს ყოველგვარი რედაქტირების გარეშე გამოაქვეყნა. მომდევნო ოცდასამი წლის განმავლობაში მან გამოსცა მემუარების ოთხი რედაქცია, რომლებშიც თანდათან შეასწორა ხელნაწერის ორთოგრაფია, სინტაქსი და ა.შ. ამ გამოცემებს შორის ყველაზე სრული და სანდო ვერსია 1911 წლის რედაქციაა. მკვლევარები აღნიშნავენ, რომ ხელნაწერის დიდი ნაწილი რუსტამის ხელით არის დაწერილი, მაგრამ ბევრ ადგილას სხვისი ხელწერა შეიმჩნევა. სავარაუდოდ, ეს ადგილები რუსტამის კარნახით უნდა იყოს დაწერილი.

დღემდე საქართველოში რუსტამის მემუარები მხოლოდ ამონარიდებით და უმეტესწილად არასწორი გადმოცემებით იყო ცნობილი. წინამდებარე ქართული თარგმანი 1911 წლის ფრანგულ გამოცემას ეყრდნობა.

რუსტამი პარიზის მაღალ საზოგადოებაში პირველად 1799 ლის 5 ნოემბერს გამოჩნდა, როდესაც პარიზის ოპერის თეატრმა ახალი წარმოდგენის – “კაიროს ქარავანის” პრემიერა მოაწყო. წარმოდგენის სანახავად მისულ ბონაპარტს თან ახლდა რუსტამიც. მისმა გამოჩენამ დამსწრე საზოგადოებაში დიდი აჟიოტაჟი გამოიწვია. გაზეთები წერდნენ, რომ მამლუქმა ყველას მზერა მიიპყრო, თუმცა თვითონ მხოლოდ სცენას უყურებდა. გაკვირვებული იყო იმით, რომ სცენაზე თავისი მშობლიური ქვეყნის ტანისამოსს და წეს-ჩვეულებებს ხედავდაო.

დღის განმავლობაში – ბრძოლის ველზე, საზეიმო შეხვედრასა თუ ნადიმზე რუსტამი მუდამ ნაპოლეონის გვერდით იმყოფებოდა. მას თან დაჰქონდა ვერცხლის მათარა, რომელშიც ესხა კონიაკი ნაპოლეონის წყურვილის დასაკმაყოფილებლად. ღამით, როგორც რუსტამი ამბობს, “მეძინა იმპერატორის საძინებელი ოთახის წინ მდებარე მოსაცდელში, სადაც ჩემთვის ყოველღამე შლიდნენ პატარა საწოლს. თუ არსებობდა შეთქმულების საშიშროება, იმპერატორის კარის წინ ვწვებოდი.” მამლუქის გამოჩენას უფრო დიდი ეფექტი რომ ჰქონოდა, ნაპოლეონმა მისთვის რამდენიმე ძვირფასი ტანისამოსი პარიზში საუკეთესო მკერავებს შეაკერინა. რუსტამი თვითონ შენიშნავს: “სახალხო აღლუმებისთვის არაბული ბედაური მყავდა, ოქროთი მორთული აღკაზმულობითა და თურქული უნაგირით. ჩვეულებრივი მგზავრობისა და სეირნობის დროს კი ფრანგულ ცხენებზე ვიჯექი და ჰუსართა მოოქროვილ უნაგირს ვიყენებდი.”

როგორც ნაპოლეონის მსახური კონსტანტი აღნიშნავს, “იმპერატორის ყოველი საჯარო გამოჩენის დროს რუსტამი მისი შეუცვლელი თანამგზავრი იყო. იგი ყველა მგზავრობის, ცერემონიისა თუ ბრძოლის დროს თან ახლდა მას. თავის მდიდრულ აღმოსავლურ ტანსაცმელში გამოწყობილი რუსტამი ყველაზე თვალწარმტაცი ფიგურა იყო იმპერატორის ისედაც ბრწყინვალე გარემოცვაში. მისი გამოჩენა საოცარ ზეგავლენას ახდენდა, განსაკუთრებით, უბრალო ხალხზე და პროვინციებში”. თანამედროვის აღწერით, “თავის მდიდრულ ტანისამოსში გამოწყობილი, მკერდზე საპატიო ლეგიონის ოფიცრის ორდენით და ათასი სხვა სიკეთით დაჯილდოებული რუსტამი თავისი მფარველისადმი უზომო ერთგულებას იჩენდა“.

იმპერატორი ერთგული სამსახურისათვის გულუხვად აჯილდოებდა რუსტამს, მაგრამ, როგორც ჩანს, მონის ერთგულება მაშინ მთავრდება, როდესაც ბატონი ძლიერებას კარგავს. რუსტამმა ზურგი აქცია დასუსტებულ იმპერატორს, მისი მეორე მსახურისგან განსხვავებით, მას არც კუნძულ ელბაზე გადასახლებაში გაჰყვა და არც წმინდა ელენეს კუნძულზე. ამ ფაქტმა იმპერატორს ისე ატკინა გული, რომ ტახტზე 100-დღიანი დაბრუნებისას პირველი, რაც მოიმოქმედა, რუსტამის გაძევება იყო.

იმპერატორის მომხრეებმა რუსტამი მოღალატედ შერაცხეს, თუმცა არც ხელისუფლებისგან ჰქონდა მას ნდობა. ჭკვიანი მამლუქი კი საკუთარი კეთილდღეობის უზრუნველყოფას ცდილობდა, რისთვისაც იგი ინგლისშიც ჩავიდა.

ცხოვრების უკანასკნელი თოთხმეტი წელი რუსტამმა დურდანში გაატარა. იგი ხშირად ნადირობდა რამბულიეს ტყეში, ჰქონდა მიმოწერა სხვადასხვა მწერალსა თუ საზოგადო მოღვაწესთან, რომლებიც ნაპოლეონის ეპოქით იყვნენ დაინტერესებულები. ამ პერიოდში რუსტამი წერილებს ხშირად ასე აწერდა ხელს: “იმპერატორ ნაპოლეონის ყოფილი პირველი მამლუქი.” 1840 წელს, როდესაც მეფე ლუი ფილიპემ ნაპოლეონის ცხედარი ჩამოასვენა წმ. ელენეს კუნძულიდან, რუსტამს საშუალება მიეცა, კიდევ ერთხელ მიეგო პატივი თავისი ყოფილი მფარველისათვის. დეკემბრის ერთ მეტად ცივ დღეს მამლუქის მდიდრულ ტანისამოსში გამოწყობილმა რუსტამმა მონაწილეობა მიიღო პარიზში იმპერატორის ცხედრის ჩამოსვენების ცერემონიალში.

იმ დღეს რუსტამისათვის არავის არაფერი უთქვამს, პირიქით, ხალხი მასში სწორედ წარსულის სიმბოლოს, ნაპოლეონის დიადი ეპოქის უკანასკნელ გაელვებას ხედავდა და შესაფერის პატივსაც მიაგებდა.

1845 წლის 7 დეკემბერს სამოცდაოთხი წლის რუსტამი ავადმყოფობით გარდაიცვალა. მისი ცხედარი ადგილობრივ სასაფლაოზე დაკრძალეს, სადაც დღემდე დგას მისი საფლავის ქვა. რუსტამის ქვრივი დიდხანს არ დარჩენილა დურდანში, მალე გადავიდა საცხოვრებლად ვერსალში, სადაც თავის პატარა ბინაში, მეუღლის ნივთების გარემოცვაში, კიდევ თორმეტი წელი იცოცხლა. ალექსანდრინი დუვილი გარდაიცვალა 1857 წლის 24 ივლისს და თავისი მეუღლის გვერდით განისვენებს.

რუსტამს ჰყავდა ორი შვილი: ვაჟი – აშილი, რომელიც ახალგაზრდობაში გარდაიცვალა და შთამომავლობა არ დაუტოვებია. რუსტამის ქალიშვილი კი გათხოვილი იყო

ვინმე არმან ბონარზე, რომლისგან შეეძინა ვაჟი, მაგრამ მის შესახებ არაფერია ცნობილი.

რუსტამის შესახებ ურთიერთგამომრიცხავი დახასიათებები არსებობს და მისი პორტრეტებიც კი განსხვავებულ პიროვნებას წარმოგვიდგენს.

1806 წელს შექმნილ ჟაკ-ნიკოლა პაილო დე მონაბერტის ნახატში რუსტამი წამოგვიდგება, როგორც სქელტანიანი და პირმრგვალი მამლუქი, თბილი მზერით, მრგვალი ნიკაპითა და სახის ნაზი ნაკვთებით. ვან ბრი მატიუ იგნასის ჩანახატში მას პატარა ულვაშიც ამშვენებს. 1810 წელს კი ცნობილმა ფრანგმა მხატვარმა ჰორაციო ვერნემ სავსებით სხვაგვარი რუსტამი დახატა – მკაფიო სახის ნაკვთებით, ძლიერი ნიკაპით, გადაწკეპილი ულვაშებითა და გამჭრიახი მზერით. კიდევ უფრო განსხვავებულადაა რუსტამი გამოსახული ჟან-ბატისტ დებრეს დიდებულ ნახატში – “საპატიო ლეგიონის ორდენით პირველი დაჯილდოება” (შესრულებულია 1812 წელს) – ნაპოლეონის ტახტთან მდგომ მამლუქს დიდი ცხვირი და გრძელი ულვაში უმშვენებს სახეს.

თანამედროვენი რუსტამის გულკეთილობაზე საუბრობდნენ, მაგრამ, ამავე დროს, მის წუწურაქ და ხელმომჭირნე ხასიათსაც უსვამდნენ ხაზს. ზოგიერთი აღნიშნავდა, რომ რუსტამს “არავითარი განათლება არ გააჩნდა”. ოფიციალური განათლება რუსტამს მართლაც არ ჰქონდა მიღებული და მისი მემუარის რთულად გასაგები ხელით და უხეში შეცდომებით შესრულებული ხელნაწერი ამის ნათელი მაგალითია.

მიუხედავად ამისა, იგი ბუნებით საზრიანი პიროვნება იყო და რამდენიმე ენას ფლობდა. ახალგაზრდობაში მას ქართული სცოდნია. როგორც რუსტამი თავის მემუარში აღწერს, ეგვიპტეში ჩასვლისას მისმა პატრონმა, ქართული წარმოშობის მამლუქმა სალა ბეიმ რამდენიმე კითხვა დაუსვა ქართულად. მაგრამ, რადგან ადრეული ასაკიდან იყო წამოსული საქართველოდან, იგი ამ ენაზე ცუდად საუბრობდა. რუსტამის მემუარებიდან ისიც ჩანს, რომ იცოდა სომხური ენა, ეგვიპტეში ყოფნისას ისწავლა არაბული, ხოლო საფრანგეთში ჩასვლისას ფრანგულსაც დაეუფლა. თანამედროვენი აღნიშნავენ, რომ რუსტამი ბერძნულადაც საუბრობდა. მამლუქ რუსტამის მემუარები კიდევ ერთელ გვიცოცხლებს თვალწინ იმ ეპოქას, რასაც საფრანგეთის ისტორიაში ნაპოლეონის ხანა ერქვა და, ამავე დროს, გვახსენებს ისტორიის იმ ტრაგიკულ ფურცლებს, როცა სტამბულის ბაზარში საქართველოდან თუ სრულიად კავკასიიდან მოტაცებული ტყვეები სარფიანად იყიდებოდნენ.

წყარო: “სამხედრო ისტორიის ბლოგი”

გააზიარეთ და მოიწონეთ სტატია: