როდის დავამარცხებთ სიღარიბეს?!

სოსო არჩვაძე, ეკონომიკის ექსპერტი: – სიღარიბის გამომწვევ მიზეზთაგან სამ ძირითად ფაქტორს გამოვყოფ: პირველი, ეკონომიკური სისტემა, რომელიც არ აძლევს ინდივიდს შესაძლებლობას, თავი დააღწიოს სიღარიბის ხაფანგს და სამეწარმეო თუ ინტელექტუალური ცოდნა და გამოცდილება მაქსიმალურად გამოიყენოს. არის ასეთი ამერიკული ხუმრობა, ამერიკის ეკონომიკა ვითარდება ღამით, როცა მთავრობას სძინავსო. ამერიკა კლასიკური ლიბერალური სისტემის ქვეყანაა, სადაც თვლიან, რომ ზედმეტი რეგულირება ხელს უშლის ბიზნესის განვითარებას. ამიტომ მიმაჩნია, რომ მარეგულირებელი ნორმები მინიმუმამდე უნდა იქნეს დაყვანილი. რა თქმა უნდა, სახელმწიფოს თავისი ინტერესები აქვს, მაგრამ თუ სისტემა არ აძლევს პიროვნებას საშუალებას, თავისი ნიჭი და უნარი ბოლომდე გამოავლინოს, ეს სიღარიბის ერთ-ერთი მიზეზი ხდება.

რაც შეეხება მეორე მიზეზს, ალბათ, საიდუმლოს არ გავამხელ, თუ ვიტყვი, რომ ეს არის ზოგი ადამიანის მენტალიტეტი და ქცევის მოდელი: ზოგი ზარმაცია, ზოგს ინტელექტი არ ჰყოფნის, ზოგი ირაციონალურად იქცევა. მაგალითად, იცის, რომ არ შეიძლება აზარტულ თამაშებზე დამოკიდებულება და კაპიტალს, რომელიც შეეძლო ბიზნესის განვითარებისთვის გამოეყენებინა, უგუნურად ანიავებს. ამას ვუწოდებ მენტალურ სიღარიბეს, როცა ადამიანი დამოკიდებულია სხვის დახმარებაზე, ხელგაშვერილია და ელოდება ან სახელმწიფოს შემწეობას, ან ნათესავისგან დახმარებას, რჩენასა და პატრონობას და ეს ინფანტილური დამოკიდებულება მთელი ცხოვრების განმავლობაში მიჰყვება. ასეთი ადამიანი საკმაოდ ბევრია. კონკრეტული ციფრიც კი შემიძლია დაგისახელოთ.

საქართველოს მაგალითის მიხედვით, ახლანდელ ღარიბთა შორის ეს ფაქტორი, ანუ მენტალური სიღარიბე რომ არ ყოფილიყო, ქვეყანაში 300 ათასით ნაკლები ღარიბი გვეყოლებოდა. ეს ადამიანები არ იბრძვიან, რომ თავისი ცხოვრება უკეთესი გახადონ საკუთარი ძალისხმევით, უნარ-ჩვევებით და ელოდებიან გარე ფაქტორებს, ქველმოქმედებას, დახმარებას თუ სხვ.

სიღარიბის მესამე ფაქტორი გლობალიზაციასა და ინფორმატიკას უკავშირდება. მაგალითად, როცა ტელევიზიით შესაძლებელია რამდენიმე ასეულ არხზე თვალი ადევნო კარგი ცხოვრების ელემენტებს, გიჩნდება უკმარისობის განცდა, რომ შენც მსგავს დონეზე არა ხარ. ეს უფრო მენტალური დისკომფორტია, ვიდრე მატერიალური, მაგრამ ადამიანი თავს დაჩაგრულად, არარეალიზებულად და ღარიბად მიიჩნევს.

სიღარიბე არა მარტო ეკონომიკური, არამედ ისტორიული კატეგორიაა. ნოდარ დუმბაძის “მე, ბებია, ილიკო და ილარიონში” მოსამართლის შესახებ ამბობენ, ჩვენს სოფელში რომ მოვიდა, ცალ-ცალი კალოში ეცვა და ახლა ტყავის პალტოსა და რეზინის ჩექმებშია გამოჭიმულიო. გასული საუკუნის 40-იან წლებში ტყავის ქურთუკი ითვლებოდა წარმატების სიმბოლოდ. ყველა ეპოქას ჰქონდა საზომი, რომლითაც კეთილდღეობა განისაზღვრებოდა. 60-იან წლებში იყო ავტომობილი “ვოლგა გაზ-21”, 70-იან წლებში – ვიდეომაგნიტოფონი, 80-იან წლებში – პერსონალური კომპიუტერი, შემდეგ უკვე მძიმე 90-იანებში წარმატებულად ითვლებოდა ის ოჯახი და შინამეურნეობა, სადაც მუდმივი დენი, გათბობა და ცხელი წყალი იყო…

დღევანდელი სტანდარტებით რომ შევხედოთ, ღარიბია არა მარტო ის, ვინც ცუდად იკვებება, არამედ ისიც, ვისაც არ შეუძლია საკუთარი თავის უზრუნველყოფა კარგი საბინაო პირობებით, მედიკამენტებით, დროული და ხარისხიანი სამედიცინო მომსახურებით, ტანსაცმლით, ფეხსაცმლით და სხვა.

– თუ ჩამოთვლილი კრიტერიუმებით დავითვლით, გამოდის, მხოლოდ ის 600 ათასამდე კაცი კი არ არის ღარიბი, ვინც სოციალურ შემწეობას იღებს, არამედ ისიც, ვინც თუნდაც შემწეობის მომლოდინეთა რიგშია.

– არსებობს ოფიციალური სტატისტიკური მონაცემები, ვინ ცხოვრობს სიღარიბის ზღვარს მიღმა, მაგრამ თავად სტატისტიკოსებსაც უკვე აღარ სჯერათ მათი, რადგან მონაცემები, რომელიც ქვეყნდება როგორც საარსებო მინიმუმის მიმღებთა რაოდენობის მიხედვით, ნამდვილად არ გამოდგება სიღარიბის რეალურ მაჩვენებლად. სიღარიბის ზღვარი გაცილებით მაღალ თამასაზე უნდა იყოს გავლებული. მაგალითად, პედაგოგი, ექიმი და იურისტი მიმდინარე შემოსავლის მიუხედავად, ჩვენს ქვეყანაში აპრიორი მიეკუთვნებიან საშუალო ფენას. არადა, შესაძლოა ეს შემოსავალი იმდენივე იყოს, რამდენიც სიღარიბის საზომად გამოიყენება.

რაც უფრო დემოკრატიულია სახელმწიფო, განვითარებულია და დივერსიფიცირებული საბაზრო ეკონომიკა, სიღარიბის განსაზღვრაში სულ უფრო დიდი როლი ენიჭება ინდივიდუალისტურ ფაქტორს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ადამიანი სიღარიბისგან თავის დაღწევის მიზეზებიდან, სუბიექტური იქნება ეს თუ ობიექტური, გადამწყვეტი მნიშვნელობა პიროვნულ, სუბიექტურ ფაქტორებს ენიჭება. ანუ რამდენად არის ადამიანი შეუპოვარი, მიზანსწრაფული, რამდენად შეუძლია სიზარმაცის დაძლევა, რამდენად შეუძლია იზრუნოს თავისი უნარ-ჩვევებისა და კვალიფიკაციის ამაღლებაზე, რამდენად გამორიცხავს ცხოვრების წესიდან მავნე ჩვევებს.

ადამიანები ნეგატიურ და ირაციონალურ თვისებებს რომ არ ავლენდნენ, საქართველოში 1,5-ჯერ ნაკლები ღარიბი გვეყოლებოდა და ამჟამინდელი 20%-იანი დონის ნაცვლად, სიღარიბის დონე არ იქნებოდა 12-13%-ზე მეტი.

– სტატისტიკურ სიმართლეს რომ გავუსწოროთ თვალი, 714 ათასი კაცი სახელმწიფომ აღიარა როგორც სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი, რაც ნიშნავს, რომ ისინი დღეში დაახლოებით 5-6 ლარს ხარჯავენ არსებობისთვის. ჩვენისთანა მასშტაბის ქვეყნისთვის ეს ძალზე დიდი რიცხვია.

– ისევ სტატისტიკური პასუხი რომ გაგცეთ, ეს ნიშნავს, რომ საქართველოს ჯერაც არ მიუღწევია ეკონომიკური განვითარებით საშუალო მსოფლიო დონისთვის. ჩვენთან მოსახლეობის ერთ სულზე მთლიანი შიდა პროდუქტი საშუალო მსოფლიო მაჩვენებლის 90%-ის დონეზეა. ამის ერთ-ერთი მიზეზი ჩვენი ეკონომიკური განვითარების არასაკმარისი დონეა. საბაზრო ეკონომიკის პირობებში ჯერ არ შეგვიქმნია ისეთი პროდუქტი, რომელსაც მსოფლიოში ბრენდული დატვირთვა და ფართო გამოყენება ექნებოდა. ლოკალური წარმატება გვაქვს, მაგრამ ეს არ კმარა. საქართველო რომ ეკონომიკური განვითარების დონით მოწინავე ქვეყნების რიგში არ არის, ეს არის ერთ-ერთი მიზეზი, რომ სავალუტო ფონდი, მსოფლიო ბანკი, ევროპის სხვადასხვა ფინანსური ინსტიტუტი და მოწინავე, განვითარებული ქვეყნები პერიოდულ დახმარებას გვიწევენ. განწყობა და სტრატეგია აქეთ უნდა გვქონდეს, რომ რაც შეიძლება მალე გადავიდეთ მიმღებიდან დახმარების გამცემ სახელმწიფოზე.

– რას აკეთებს სახელმწიფო ღატაკი მოსახლეობისთვის? დაახლოებით თვეში 60 ლარით ეხმარება სოციალურად ყველაზე გაჭირვებული ოჯახის თითოეულ წევრს. 50-დან 100 ლარამდე იზრდება ასეთ ოჯახებში მცხოვრები ბავშვების დახმარება. თვიდან თვემდე არსებობისთვის ეს თანხა საკმარისია?

– სახელმწიფოს აქვს ორნაირი ამოცანა: უკვე არსებული რესურსების სამართლიანად განაწილება და როცა ე.წ. ტორტის მსურველთა რაოდენობა მეტია, უნდა ვიზრუნოთ უფრო დიდი ტორტის გამოცხობაზე და არა არსებულის უფრო პატარა ნაწილებად დაქუცმაცებაზე. ქვეყანა რაც უფრო განვითარებულია, იქ ღარიბთა დახმარების მასშტაბიც გაცილებით დიდია. სიღარიბე ქულათა სისტემით იზომება და ყველაზე ღატაკები ოჯახის ერთ სულზე 60 ლარს, ხოლო ყველაზე “შეძლებული” ღარიბები კი სულზე თვეში 30 ლარს იღებენ. რა თქმა უნდა, წარმოუდგენელია, როგორ უნდა იკმაროს ეს თანხა ადამიანმა თვიდან თვემდე არსებობისთვის. ამიტომ ახალს ვერაფერს ვიტყვი, ჩვენ გვჭირდება ეკონომიკური განვითარება და მეტი სამუშაო ადგილი. ერთი სამუშაო ადგილის ხელფასის სიდიდე 15-ჯერ აღემატება სახელმწიფოს დახმარებას სოციალურად გაჭირვებული ოჯახებისთვის. ასეთ მცირე დახმარებას იმიტომ კი არ გასცემს სახელმწიფო, რომ ძუნწია, არამედ იმიტომ, რომ მეტი შესაძლებლობა და რესურსი არ გააჩნია.

საქართველოს სახელმწიფოს შეუძლია მხოლოდ ის რესურსი გაანაწილოს, რის მობილიზებასაც ახდენს გადასახადებისა და მოსაკრებლების სახით. 80-იანი წლების ბოლოს, მართალია, სხვა სისტემა იყო, მაგრამ პარალელი რომ გავავლოთ, მაშინ ყოველ 100 შინამეურნეობაზე 143 დაქირავებით დასაქმებული მოდიოდა. შემიძლია თამამად ვთქვა, რომ დღეს საშუალო ხელფასის სიდიდე გაცილებით მაღალია თავისი მსყიდველობითი უნარით, ვიდრე საბჭოთა პერიოდში, მაგრამ ხელფასის მიმღებთა რაოდენობა მნიშვნელოვნად ჩამორჩება. აშშ-ს რომ შევედაროთ, ყოველი 1000 კაციდან დაქირავებით დასაქმებულია 381, საქართველოში კი მხოლოდ 233. იქ უმუშევრობის დონე 6,1% იყო და 5,9%-მდე შემცირდა, საქართველოში კი თითქმის 22%-ია, თან გავითვალისწინოთ, რომ რამდენი დასაქმებულიც საქართველოში გვყავს, ერთი იმდენი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ არის გასული. ისინიც რომ საქართველოში ყოფილიყვნენ, გამოდის, ჩვენი აქტიური სამუშაო ძალის მხოლოდ 40%-ის დასაქმების რესურსი აქვს სახელმწიფოს.

– მუდმივად იზრდება ფასები და მაგალითად, სოციალური შემწეობა, რომელიც შარშან გარკვეული პროდუქტის საყიდლად იყო საკმარისი, დღეს ამისთვისაც კი არ კმარა. უნდა გადახედოს თუ არა სახელმწიფომ სოციალური გასაცემლების ოდენობას და ფორმალურ საარსებო მინიმუმს მაინც მიუახლოოს?

– მსოფლიო ბანკის რეკომენდაციით მიღებულია, რომ ბოლო კრიტერიუმებით სიღარიბის ზღვრად ჩაითვალოს 1,90 დოლარი დღეში მსყიდველობითი უნარის პარიტეტის მიხედვით. ახლანდელი კურსით ჩვენს შემთხვევაში დღეში 5-6 ლარი გამოდის. ესე იგი, საქართველოში ყოველ მეხუთე ადამიანს ამდენი ან უფრო ნაკლები ყოველდღიური ხარჯის შესაძლებლობა აქვს.

აღსანიშნავია, რომ ძალზე მაღალია სოციალური უთანასწორობა ყველაზე მდიდრებსა და ყველაზე ღარიბებს შორის, რაც დოვლათის განაწილების სისტემის დაბალეფექტიანობაზე მეტყველებს – დაახლოებით 17-ჯერ ჩამორჩება ყველაზე დაბალშემოსავლიანი მოსახლეობის 10%-ის შემოსავალი ყველაზე მაღალშემოსავლიანი 10%-ის შემოსავალს. სახელმწიფოს ფუნქცია არა მარტო თამაშის წესების დადგენაა, არამედ სოციალური დატვირთვის გაძლიერება დაბალშემოსავლიანი და იმ ოჯახებისთვის, ვინც სახელმწიფოსგან პერიოდულ ან სისტემატურ დახმარებას საჭიროებს. ამ მიმართულებით მუშაობა მართლაც გასაძლიერებელია. ქვეყანა განვითარებულად და ცივილიზებულად ითვლება, თუ პროგრესიული საგადასახადო სისტემა აქვს – ანუ რაც მეტი შემოსავალი გაქვს, მით მაღალია საგადასახადო ტვირთი და ბიუჯეტშიც მეტს იხდი. მაგალითად, აშშ-ში 1944-48 წლებში ვისაც 100 ათას დოლარზე მეტი ჰქონდა შემოსავალი, დაახლოებით 94%-ით იბეგრებოდა. რა თქმა უნდა, მაშინ სხვა ფასები იყო და მაშინდელი 100 ათასი დღეს 8-ზე მაინც უნდა გავამრავლოთ. მაშინ კინომსახიობთა გილდიის ხელმძღვანელი რეიგანი იყო და თავის მსახიობებს ურჩევდა: წლის განმავლობაში ორზე მეტ ფილმში მონაწილეობას არ გირჩევთო, რადგან მესამე ფილმიდან თითქმის მთელი ჰონორარი სახელმწიფოს მიჰქონდა. სხვათა შორის, მაშინ მან პირობა დადო, რომ თუ ხელისუფლებაში მოვიდოდა, გადასახადების შემცირებაზე იფიქრებდა და მართლაც, როცა რეიგანი პრეზიდენტი გახდა, უმაღლესი განაკვეთი ყველაზე მაღალშემოსავლიანი პირებისთვის 72% იყო, ხოლო მისი პრეზიდენტობის მიწურულს თითქმის განახევრდა. ბუნებრივია, მეტი შემოსავლის დატოვების შემთხვევაში მეტი რესურსი რჩება ბიზნესის განვითარებისა და სამეწარმეო აქტიურობისთვის, რაც ახალი სამუშაო ადგილების შექმნას უწყობს ხელს, ხოლო რაც მაღალია დასაქმების მაჩვენებელი, მით ნაკლებია უმუშევრობა და სიღარიბე.

https://www.bpn.ge